ریتم نو | سایت خبری - تحلیلی موسیقی ایران و جهان

به گزارش ریتم نو، این ساز قدمتی چندهزار ساله دارد و از خانواده ساز‌های زهی مضرابی مقید است که با انگشتان دست نواختهمی‌شود.

ساز دوتار در نوع خود از کهن‌ترین ساز‌های زهی در ایران بلکه در تمام خاورمیانه و آسیای مرکزی به شمار می‌رود. دربرخی از حجاری‌های چند هزار ساله ایران تصویر این ساز به چشم می‌خورد.

دوتار سازی ساده و بی پیرایه است که کمتر تزئینی در آن به کار می‌رود و برای زیبا سازی آن بیشتر از مواد موجود در طبیعت استفادهمی‌کنند. این تزئینات مختصر ، در قسمت دسته ساز به چشم می‌خورد و معمولا با سنگ‌های قیمتی به خصوص فیروزه که در خراسانفراوان است و یا استخوان شتر انجام می‌شود.

دوتارهای قدیمی بدون رنگ بود چرا که این ساز از درخت توت ساخته شده و دارای حفره هایی ریز در قسمت خط های چوب است. اینحفره‌ها در صدای ساز بسیار تاثیر گذار است و رنگ زدن ساز موجب پر شدن حفره‌ها شده و بر صدای ساز لطمه وارد می‌کند.
در گذشته برای بهتر شدن صدای دوتار ، ساز آماده شده را داخل آهک و پهن گاو می‌خواباندند تا چوب ساز کمی پوک شده و صدایبهتری از آن تولید شود.

کاسه این ساز را از چوب درخت توت و دسته آن را از چوب گردو یا عناب یا زردآلو می‌سازند. در گذشته جنس سیم‌های آن از جنسابریشم بود اما در قرن اخیر سیم‌های فلزی جایگزین سیم‌های ابریشمین شد.
اما این که چرا تعداد سیم‌های آن بر دو عدد ثابت مانده و بر تعدادشان افزوده نشده ( همانند تار که تعداد سیم هایش 5 عدد بود وامروزه 6 عدد است) و یا این که چرا پرده‌های روی دسته ساز بین 5 تا 14 پرده ثابت مانده ، همه به نیاز مخاطبانش مربوط می‌شود. درواقع این ترکیب موجود ، کل احتیاج موسیقیدان نواحی را برطرف کرده و دیگر نیازی به ایجاد تغییرات در ساختمان ساز نداشته است. علاوه بر این هر گونه تغییر در ساختمان ساز وجه تسمیه آن را بر هم زده و ممکن است محصول جدیدی را در تضاد با این عنوان پدیدآورد.

نحوه نواختن ساز دوتار

دوتار را نه با مضراب (همچون تار) و نه با ناخن (همچون سه تار)، بلکه با پنجه می‌نوازند. نوع نواختن در مناطق مختلف متفاوت استاما در بیشتر نواحی ، نوازندگی با انگشت سبابه به همراه انگشت شست صورت می‌گیرد. گاهی از سایر انگشتان نیز در نواختناستفاده می‌شود. 
تک سیم نوازی به ندرت صورت می‌گیرد و در واقع بخش عمده نوازندگی با هر دو سیم انجام می‌شود. به خصوص در دوتار نوازی شمالخراسان و ترکمن صحرا این نوع نواختن بسیار رایج است و نوعی موسیقی دوصدایی به گوش می‌رسد که در واقع دارای هارمونی است. بدین صورت که سیم دوم به طور پیوسته با سیم اول نواخته شده و ایجاد هماهنگی و هارمونی می کند.
در واقع نوازنده دوتار ، دست کم دو صدای مختلف و شاخص را از ساز خود طلب می کند : یکی حالت پنجه زدن به سیم‌ها بدون برخورددست به صفحه ساز که حالتی لطیف دارد و دیگری نواختن به همراه برخورد همزمان پنجه به سیم  و صفحه که صدای ویژه ای را تولیدمی کند. این نوع نواختن از ویژگی های صوتی و شخصیتی دوتار به شمار می‌آید.

انواع ساز دوتار

این ساز دارای پهنه فرهنگی گسترده‌ای گ و در نواحی مختلف، از شمال تا شرق ایران دارای اشکال و ساختاری متفاوت است ؛ از جمله:

• دوتار مازندرانی (از ناحیه ساری تا بهشهر)
• دوتار کتولی  (در ناحیه علی آباد کتول)
• دوتار ترکمنی (محدوده استان گلستان و ترکمن صحرا)
• دوتار خراسانی که خود در دو دسته شرقی (نواحی تربت جام ، تایباد ، خواف و کاشمر) و شمالی (نواحی نیشابور ،قوچان ، دره گز ، شیروان ، بجنورد و اسفراین) از هم تفکیک می‌شوند.

یکی از تفاوت‌های  دو تار شرقی و شمالی در تعداد پرده های بسته شده بر دسته ساز است؛ در منطقه تربت جام (در خراسان شرقی) هشت پرده و در منطقه قوچان (در خراسان شمالی) یازده پرده بر روی دسته ساز بسته می‌شود.

نوازندگان بنام ساز دوتار

از اساتید و نوازندگان بنام این ساز در چند دهه اخیر می‌توان از آقایان محمد حسین یگانه و حاج قربان سلیمانی (در شمال خراسان) ،محمد سلیمانی و نور محمد دُر پور (در شرق خراسان) ، مجید تکه و  قلیچ انوری (نوازندگان ترکمن) و محمدرضا اسحاقی (درمازندران) نام برد.