ریتم نو | سایت خبری - تحلیلی موسیقی ایران و جهان

به گزارش ریتم نو، نوازندگان مشهور بسیار زیادی ازجمله حسین علیزاده، جلیل شهناز و محمدرضا لطفی در زمینه نواختن تار در ایرانوجود دارند.

معرفی ساز تار

تار نوعی ساز زهی با طول حدود 95 سانتی‌متر است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه و فلز استفاده می‌شود.

وسعت صدای این ساز حدود 3 اکتاو است. با وجود این که در تاریخ نام چندان زیادی از این ساز برده نشده اما احتمال می‌رود که تاراز دویست سال پیش در ایران نواخته شده و به همین دلیل است که آن را می‌توان یکی از سازهای موسیقی ملی ایرانی دانست. 

برای نواختن ساز تار، نوازنده باید در حالت نشسته، ساز را روی ران پای خود قرار دهد. در این حالت، دست تار طرف چپ نوازنده وکاسه طنینی طرف راست او قرار می‌گیرد. نوازنده با تغییر وضعیت انگشتان دست چپ روی دسته تار و ضربه زدن روی سیم‌ها به کمکمضراب دست راست، شروع به نواختن می‌کند. لازم به ذکر است که در گذشته تار دارای پنج سیم بود و به همین دلیل، پنج تار هم نامیدهمی‌شد. تار امروزی با شش سیم از کارهای غلامحسین درویش است. 

اجزای سازنده ساز تار

همانطور که گفته شد، ساز تار از اجزای مختلفی تشکیل شده است که در ادامه، به بررسی اجزای این ساز می‌پردازیم. 

پوست: پوستی که در تار استفاده می‌شود، از قسمت نازک پوست حیواناتی ازقبیل بز یا بره است. پوست، ارتعاشات خرک را به کاسهمنتقل می‌کند. پوستی از کیفیت خوب برخوردار است که بدون چربی و سفیدک باشد. 

خرک: قسمتی از تار است که از جنس استخوان ساخته می‌شود و روی دسته و شیطانک قرار می‌گیرد. طول خرک، 5 سانتی‌متر و ارتفاعآن 2 سانتی‌متر است. خرک دارای شیارهای کم‌عمقی است که سیم‌ها روی آن قرار می‌گیرند. خود خرک نیز روی پوست ثابت می‌شود. خرک برای این که ثابت بماند، باید به قسمت سیم‌گیر که در انتهای بدنه کاسه است، وصل شود. 

کاسه طنینی: از دو تکه گلابی شکل چوبی تشکیل شده است؛ یکی از آن‌ها بزرگ‌تر از دیگری است. به تکه گلابی شکل بزرگ‌تر، کاسه وبه تکه گلابی شکل کوچک‌تر، نقاره گفته می‌شود. خرک روی پوست کشیده شده بر دهانه باز کاسه و نقاره قرار می‌گیرد. به منظور ساختکاسه طنینی معمولا! از چوب درخت توت استفاده می‌شود. 

سرپنجه: که با نام جعبه کوک نیز شناخته می‌شود، جعبه توخالی از جنس چوب است که در بالای دسته قرار می‌گیرد. روی سرپنجه، ششگوشی (به تعداد سیم‌های تار) وجود دارند. لازم به ذکر است که جنس چوب بکار رفته برای ساخت سرپنجه مشابه جنس چوب کاسهاست. 

دسته ساز تار:  معمولاً از چوب درخت گردو یا توت ساخته می‌شود. دسته دارای طول حدوداً 50 سانتی‌متر و قطر حدوداً 4 سانتی‌متراست که به صورت یک لوله توپر می‌باشد. قسمت جلو دسته به منظور انگشت‌گذاری کاملاً صاف ساخته می‌شود در حالی که قسمت پشتآن، نیم دایره است و دستان‌ها در فاصله‌های کاملاً مشخص روی آن قرار می‌گیرند. یک طرف دسته تار به نقاره و طرف دیگر به سرپنجه متصل است. علاوه بر این، برای جلوگیری از فرسایش چوب در قسمت انگشت‌گذاریروی دسته، دو رشته نوار استخوانی در سطح روی دسته تعبیه می‌شوند. 

گوشی‌ها: همانطور که گفته شد، تعداد گوشی‌ها به اندازه تعداد سیم‌هاست. از آنجایی که تار دارای شش سیم است، پس شش گوشیهم دارد که در هر طرف، سه گوشی قرار می‌گیرد. گوشی‌ها به شکل میخ‌های درشت سرپهن هستند و از آن‌ها برای کوک کردن سازاستفاده می‌شوند. هر چه کیفیت گوشی‌ها بهتر باشد، کوک کردن ساز نیز آسان‌تر است. 

شیطانک: یک قطعه دو میلی‌متری است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و از جنس استخوان ساخته می‌شود. این قطعه هم‌عرض بادسته ساز تار است. شیارهای کم‌عمقی روی این قطعه باریک وجود دارند و هر یک از سیم‌ها روی یکی از این شیارها قرار می‌گیرند و بهطرف گوشی می‌روند. 

دستان: از جنس زه یا روده درهم‌تنیده حیوانات چهارپا یا نخ نایلون است. برای ساخت ساز تار از 28 دستان استفاده می‌شود. آن‌ها رادور دسته می‌بندند و گره می‌زنند. این گره‌ها در شیار بالای دسته قرار می‌گیرند. محل قرار گرفتن دستان در ساز تار ثابت نیست وبستگی دارد که قطعه نواخته شده در چه دستگاهی باشد. 

سیم‌گیر: از جنس چوب، شاخ یا استخوان ساخته می‌شود و در انتهای بدنه قرار می‌گیرد. روی سیم‌گیر، شیارهایی تعبیه شده است کهمحل قرار گرفتن گره سرسیم هستند. 

مضراب: یک قطعه فلزی است که معمولاً از برنج ساخته می‌شود. طول آن حدود 3 تا 4 سانتی‌متر است و از آن برای ضربه زدن رویسیم‌ها استفاده می‌شود. لازم به ذکر است که قسمتی از مضراب که در دست نوازنده قرار می‌گیرد، با موم پوشیده می‌شود. این کار باعثمی‌شود تا در دست گرفتن مضراب توسط نوازنده راحت‌تر باشد.

سیم: ساز تار دارای شش سیم از جنس فلز است که با قطرهای مختلف ساخته می‌شوند. به طور کلی، دو سیم اول فلزی سفید رنگ باقطر 18 تا 20 درصد، سیم‌های سوم و چهارم برنجی زرد رنگ با قطر 18 تا 22 درصد، و سیم پنج و اخوان فلزی سفید رنگ با قطر کمترهم‌صدای سیم‌های اول و دوم هستند. سیم ششم نیز سیم بم فلزی زرد رنگ با قطر 38 درصد است که یک اکتاو از سیم‌های اول و دومبم‌تر است. 

تکنیک‌ها و محدودیت‌های تکنیکی در ساز تار

این ساز هم‌ از سمت دست راست و هم‌ دست چپ دارای توانایی اجرای تکنیک‌های مختلف و صداهای جالبی است که به توضیح بعضیاز آن‌ها خواهیم پرداخت.

تکنیک‌های دست چپ:

تریل: اجرای یک نت با اشاره‌های پی در پی به نت بعدی‌اش. این تکنیک با هماهنگی دست راست انجام‌ می‌شود.

اشاره: اجرای یک نت با مضراب و اجرای نت بعدی آن بدون مضراب 

ویبره یا مالش: این تکنیک به دو صورت طولی و عرضی انجام می‌شود، به این صورت که انگشت هنگامی که پرده را لمس می‌کند، سرجایخود به سمت بالا و پایین در عرض گ و یا جابه‌جایی جزئی در چپ و راست یا طول به ایجاد لرزش در صدا می‌انجامد و رنگ صوتیجدیدی ایجاد می‌کند.

تکنیک‌های دست راست با مضراب

ریز: حرکت‌های سریع و رفت و برگشتی مضراب‌های راست و چپ 

دراب: اجرای سریع مضراب راست، چپ، راست به‌صورتی که تولید یک صدای واحد کند. 

شلال: اجرای سریع مضراب‌های راست، چپ، راست، چپ به صورتی که یک صدای واحد تولید کنند.

تفاوت راست کوک و چپ کوک

این اصطلاح که ریشه آن از دوره قاجار می‌آید برای سازهای تار و سه‌تار مورد استفاده قرار می‌گیرد و درواقع اشاره به بم و زیر بودنصدا دارند. راست کوک به منطقه صوتی بم و چپ کوک به منطقه صوتی زیر گفته می‌شود.

درواقع صدای بم بیشتر در آقایان و صدای زیر مختص به خانم‌ها و کودکان است. ساز تار هم در بخش راست و هم در چپ دارایمحدوده صوتی است و به راحتی درکنار هر خواننده‌ای قدرت جواب آواز در بخش‌های مختلف را دارد.