ریتم نو | سایت خبری - تحلیلی موسیقی ایران و جهان

به گزارش ریتم نو، دیوان سازی کُردی است که در مناطق کرد نشین ایران، عراق، ترکیه و سوریه جایگاه خاص و ویژه‌ای و در واقع ریشه در فرهنگ واصالت این مناطق دارد که نشان دهنده آداب و رسوم مشابه و افکار و عقاید مردمان این مناطق است.

از نظر شکل ظاهری باید گفت ساز دیوان از خانواده ساز تنبور و کمی بزرگتر از آن است.

این ساز دارای کاسه‌ای بزرگتر از سه‌تار  و از آنجا که دسته دیوان بلند و کشیده داراد صدای آن بلند و گیرا است.

تاریخچه ساز دیوان

شواهد بدست آمده نشان می‌دهد اگر چه ساز دیوان را سازی کُردی می‌شناسند اما دارای اصالتی ترکی است که حدود ۴۰۰ سال پیشدر شهر فیرورق (پره) از نواحی خوی ساخته و مورد استفاده قرار گرفته است.

این ساز با اصالت و ملیت ایرانی در موسیقی ترکیه طرفداران زیادی دارد. ساز دیوان بخش جدانشدنی در موسیقی بوکان، مهاباد،سنندج و کرمانشاه است. اگرچه زمان زیادی از ظهور این ساز نمی‌گذرد اما طرفداران خاص خود را در بین ایرانیان و کردنشین‌ها دارد.

انواع ساز دیوان

دیوان سازی محبوب با صدای گیرا و جذاب دستخوش تغییرات زیادی قرار گرفته تا به شکل امروزی در آمده است.

ساز دیوان در اندازه‌های مختلف و از جنس‌های متفاوت ساخته می‌شود.
دیوان در سه سایز ساخته می شود:

• جُرا
• دسته کوتاه
• دسته بلند

جُرا کوچکترین سایز است. سایز دسته بلند را در اصل با نام دیوان می‌شناسند اما در ایران به دسته کوتاه و دسته بلند هر دو دیوانگویند. دیوان دسته بلند دارای پرده‌ها و کاسه‌ای بزرگتر نسبت به انواع خود است.
بطور کلی

• جُرا
• باغلاما دسته کوتاه
• باغلاما دسته بلند
• تانبورا
• ساز دیوان
• ساز میدان

همگی از خانواده این ساز هستند که از نظر شکل ظاهری و نحوه ساختار تفاوت‌های کمی با هم دارند.

اجزای سازنده ساز دیوان

دیوان با ساختار زیبای خود و صدای دلنشین دارای قسمت‌های مختلف زیر است.

کاسه طنینی بزرگ: دیوان دارای کاسه ای بزرگ است که به‌دلیل بزرگ بودن به‌صورت یکدست نمی‌توان آن را ساخت. این کاسه به‌صورتچند تکه‌ای است که به حالت پروانه‌ای یعنی با چسباندن قطعه‌های هلالی شکل چوب خم شده ساخته می‌شود و دارای جنسی از درختگردو، سرخ دار، گلابی و یا توت سیاه است.

سیم‌ها: دیوان، سازی با هفت سیم است که در سه ردیف به‌صورت سه‌سیم، دوسیم و دوسیم تقسیم بندی و کوک می‌شود. دو سیم آن را « وا » گویند و سه سیم دیگر به طور هم صدا کوک می‌شوند. جنس سیم‌ها از فولاد است.

گوشی: دیوان سازی با ۷ گوشی به تعداد سیم‌های خود است که از جنس بلوط، شمشاد و درخت مَمرَز ساخته می‌شود و ۴ گوشی رویصفحه گوشی‌ها و ۳ گوشی در کناره‌ها قرار دارد.

دسته: دیوان دارای دسته‌ای بلند از جنس درخت بلوط است. به‌دلیل فشاری که توسط انگشتان دست نوازنده وارد می‌شود باید جنسمحکمی داشته باشد. ساز دیوان دارای ۲۴ پرده است که به‌راحتی جابجا می‌شوند. دسته ساز هر قدر کوچکتر باشد صدای آن زیرتراست.

دستان: بر روی دسته بسته می‌شود و از سیم‌های نایلونی تشکیل شده است.

سیم گیر و شیطانک: بین سرپنجه و دستان قطعه‌ای باریک چوبی به نام شیطانک وجود دارد که محل عبور سیم‌ها از روی آن است و درانتهای کاسه سیم گیر قرار گرفته است. به‌طوری که سیم‌ها به آن گره می‌خورند.

خرک ساز: قطعه‌ای باریک با شیارهای کم عمق است که بر روی صفحه کاسه دیوان نصب شده است که باعث می‌شود سیم‌ها با یکفاصله مشخص و کم از صفحه قرار بگیرند. جنس خرک از چوب، عاج فیل یا استخوان است.

مضراب: از جنس پلاستیک است که برای نواختن استفاده می‌شود.

نحوه نواختن ساز دیوان

دیوان توسط مضراب پلاستیکی نواخته می‌شود و نوازنده در هنگام نواختن انگشت میانی خود را بر کاسه طنین می‌زند.

کوک ساز دیوان

کوک ساز دیوان «لا، ر، سل یا لا، ر، می» است و به‌طور کلی کوک‌های دیوان را با «کوک بوزوک یا کارا»، «کوک باغلاما»، «کوکمستزاد» و «کوک میسکت» می‌شناسند.

ساز دیوان یا ساز باغلاما؟

همیشه برای هنرجویان این سوال مطرح است دیوان یا باغلاما؟ چه تفاوتی بین دیوان و باغلاما است؟ معمولا در ابتدا دیوان و باغلاما رایکی فرض می‌کنند. باید گفت تفاوت‌ها و شباهت‌های زیادی در ظاهر و ساختار این دو ساز موجود است.

اصالت و ظهور هر دو ساز مختص یک منطقه است. در واقع دیوان نوعی باغلاما است که دارای دسته بلندتر و کاسه‌ای بزرگتر است. علاوه بر ظاهر و ساختار فیزیکی تفاوت در نواختن این دو ساز است.

دیوان را با مضراب پلاستیکی می نوازند اما باغلاما را می توان با مضراب پلاستیکی، چوبی و یا با سر انگشتان نواخت. به‌طور کلیمی‌توان گفت عمده تفاوت دیوان و باغلاما در دسته و کاسه آن است و در بقیه موارد تفاوت‌های ناچیزی دارند.

مشهورترین نوازندگان دیوان

اگرچه زادگاه ظهور دیوان ایران است اما طرفداران زیادی در مناطق کردنشین کشورهای همسایه دارد. این ساز بخشی از مراسم‌ها وآداب و رسوم این مناطق است. از معروفترین نوازندگان ساز دیوان، اورهان گنجه بای، شوان پرور، اردال ارزینجان، احمد کوچ و دیاردرسیم را می‌توان نام برد.

مهم‌ترین اصول در یادگیری ساز دیوان

• آشنایی با ساختمان اولیه ساز
• نحوه در دست گرفتن ساز
• کوک دیوان
• نت خوانی
• نوازندگی دیوان
• همراهی گروه